چگونه کاشی لاجوردی را بهتر از هر کس دیگری آموزش دهیم

در محراب نیز نام محمد علی گلستانه و تاریخ ۱۲۹۰ به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی همراه با آیات قرآن مجید به چشم میخورد. وی افزوده است که راه ورود مقبره، که به شکلی نامناسب تعبیه شده، دلیل بر آن است که بنای مقبره به مسجد اضافه شده است؛ ولی به اعتقاد دونالد ویلبر، مقبرهٔ شیخ عبدالصمد از مسجد جامع قدیمیتر است؛ چون در نقاطی که گچ دیوارها فرو ریختهاست، قسمتی از تزیینات آجری قدیمیتر آن دیده میشود. همچنین بر دیوار جنوبی این بقعه، محرابی از کاشی وجود داشته که به نظر دونالد ویلبر، احتمالاً همان محرابی است که اکنون در موزهٔ ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری میشود. سردر خانقاه چهار لوح مرمر دارد که یکی از آنها مورخ به ۹۱۲ق است و بر بالای در چوبی آن، تاریخ ۱۳۴۸ق دیده میشود. البته اطلاق عنوان فهلویات بر این نوع دوبیتیها احتمالاً نشان میدهد که آنها در زبان پهلوی و مربوط به گویش ایران میانه آن باشد.

بیت کاری (Bēt-Kari، به معنی خانهٔ مهاجران) نام یکی از ایالات آشوریان در سرزمین ماد به مرکزیت کار-کاشی بود. واژهای ایرانی فارسی است که مشتقات آن در گویشهای گوناگون ایران چه فارسی دری و چه پهلوی و چه اوستایی و پارسی کهن فراوان به گوش میخورد و به زبانهای آرامی و تازی و گویشهای آنها نیز رفته و حتی افعالی از آنها نیز ساختهاند. در کنار، سنگر به ارتفاع بیش از ۳۰ متر آن با یک سرریز کوچک با کازمیتهای بیشتر همراه است. علت این نامگذاری این است که چهار وجه از این هشتی را حجرهها اشغال نمودهاند و چهار وجه دیگر محل عبور بازدیدکنندگان و رهگذران است. این هشتی را در اصطلاح چهار سوق یا چهار سو مینامند. مسجد جامع یا مسجد جمعهٔ نطنز مجموعهای از چند بنای مذهبی شهر نطنز در استان اصفهان است که همهٔ آنها در زمان اولجایتو خدابنده و پسرش ابوسعید بهادرخان ساخته شدهاند. در مسجد امام و جامع مدرسه چهار باغ اصفهان، نمونههای زیبایی از این شبکهها از کاشی یا از آجری دیده میشوند، تارمیهای مسجد جامع یزد و گنبد سلطانیه و خانقاه بندرآباد وافوشته نطنز و صدها اثر کهن معماری ایران، هر یک نقشهای زیبایی را در برابر چشم میگذارند که بی شرح و بحث و گفتگو خود معرف نفاست خود هستند و نیازی به مدیحهسرایی کاشی بیاض ندارند.

درکهای فرسوده و شکستهٔ آن نوسازی گردید و حوضخانهٔ آن هم که از حیث کاشیکاری و مقرنسکاری بینظیر است به شکل چایخانه درآمد و اتاقهای آن برای نمایش هنرهای دستی و محلی فارس اختصاص یافت و به «سرای هنر» معروف شد. هوای متغیر ایران، آفتاب تند و روشن، باد و طوفان، و گردباد و عقاید خاص ملی و مذهبی هم ایجاب میکردهاست که ساختمان علاوه در و پنجره و روزن پردهای یا شباکی برای حفاظت درون بنا داشته باشد. درمیان جرز مغازههای طاقچهای کوچک برجسته برای چراغهای پیهسوز وجود دارد در ابتدای بازار یک آبنمای کوچک هشت ضلعی دیده میشود. سردر ورودی ضلع جنوبی بازار پس از اردوبازار کاشیکاری شدهاست. امروزه سقف این سردر با مقرنسی زیبا و کاشیهای رنگارنگ پوشیده و کاشیکاری نمای خارجی آن بازسازی شدهاست. بنای هشتی در ورودی چوبی بزرگ، کفی پوشیده از قلوهسنگ و حیاطی بزرگی در وسط دارد که درختان نارنج و حوضی بزرگ در وسط آن بهچشم میخورد. نکتهٔ قابل توجه در این مجموعه تفاوت تزیینات در قسمتهای مختلف آن است: بناهای مسجد جامع و بقعهٔ شیخ عبدالصمد تماماً گچاندود و بدون تزیینات کاشی است؛ در حالی که سردر خانقاه و مناره و پایهٔ آن، که در فاصلهٔ کوتاهی از مسجد و بقعه ساخته شده، پوشیده از کاشی است.

چنانکه گذشت، در تقّدم یا تأخّر احداث بقعهٔ شیخ عبدالصمد نسبت به بنای مسجد اختلاف نظر وجود دارد. سازمان اوقاف که ملکیت بنا را بر عهده دارد حجرهها را به شکل سرقفلی به مالکان فعلی تحویل دادهاست و ماهیانه از آنها اجاره بهای ملک را دریافت میکند. بر اساس تحقیقات و کاوشهای سازمان میراث فرهنگی در دو دههٔ اخیر، قدیمیترین بخش این مجموعه گنبدخانهٔ جبههٔ جنوبِ غربی مسجد است. این بنا بر چیزی که بر کتیبه آن درج گردید توسط ابوالحسن خان مشیر الملک وقف امام پنجم شیعیان شدهاست و به همین دلیل از پیش از انقلاب تاکنون مدیریت و امتیاز بهرهبرداری از آن در دست سازمان حج و اوقاف بودهاست. این فرمها همانطور که از اسم آنها پیداست دارای فرمی طبیعی هستند (عدم دستبرد دست بشر). اشغال روسها تا اواخر جنگ جهانی اول که شهر تبریز بین قوای دوطرف درگیر دست به دست شد ادامه یافت. روز ۲۲ تیرماه ۱۲۸۸ ه.خ قوای بختیاری به فرماندهی سردار اسعد بختیاری و نیروهای گیلان به فرماندهی سپهدار تنکابنی، در نزدیکی تهران به هم رسیدند و در بادامک، اردو زدند.